poniedziałek, 30 stycznia 2017

Gustav Kock Ortelsburg

Pomimo licznych reklam tego zakładu udało mi się odnieść resztki jednego nagrobka sygnowany "G. Kock". Znajduje się on na cmentarzu w Linowie. Prawdopodobnie wszystkie bogatsze nagrobki zostały zrabowane lub zniszczone. Zakład Kocka znajdował się przy ulicy Jägerstrasse 27 (obecnie ulica Leyka). 
Reklamy pochodzą z gazety: "Masurische Allgemeine Zeitung Ortelsburg" z 1925/1926 r.




sobota, 28 stycznia 2017

Spychowo - tablice z nazwiskami mieszkańców parafii poległych w trakcie I wojny światowej

W Spychowie, w kościele katolickim (dawnym ewangelickim) znajdują się dwie tablice z nazwiskami mieszkańców parafii poległych w trakcie I wojny światowej.


Sei gefreu bis an den Tod.
Der Heldentod für’s Vaterland starben im Weltkrierge 1914-1918.

August Dombrowitzki † 23.8.14.
Max Jung † 28.8.14.
Richard Grӓff † 28.8.14.
Emil Langkath †31.8.14.
Heinr. v. Sommerfeld † 5.9.14.
Albert Wessollek † 13.9.14.
August Krolzik † 25.10.14.
Wilhelm Jaschinski † 7.11.14.
Friedrich Ritzki † 18.11.14.
Gustav Kurginski † 12.12.14.
Emil  Lewandowski † 15.12.14.
Karl Ritzki † 18.12.14.
Adolf Bloch † 23.12.14.
Friedrich Jeglinski † 1.2.15.
Erich Hinz † 3.2.15.
Johann Nickel † 11.2.15.
Eugen Kuschmierz † 18.2.15.
Johann Wieczorrek † 19.2.15.
Gustav Makofka † 23.2.15.
Gustav Lafer † 4.3.15.
August Wiktorowitz † 7.3.15.
Otto Schrӧder † 24.3.15.
Friedrich Jeromin † 13.5.15.
Adolf Kutschewski † 20.7.15.
Emil Konopatzki † 11.8.15.
Georg Molitor † 16.8.15.
Wilhelm Burbulla † 18.8.15.
Fritz Koenert † 4.9.15.
Friedrich Powalka † 16.9.15.
Fritz Beysen † 4.10.15.
Friedrich Burbulla † 13.11.15.
Friedrich Kuschmierz † 21.3.16.


Sei gefreu bis an den Tod.
Der Heldentod für’s Vaterland starben im Weltkrierge 1914-1918.

Rudolf Nendza † 4.6.16.
Adolf Zanerra † 6.6.16.
Reinhold Wrona † 8.6.16.
Georg Jӓger † 4.7.16.
Baltasar Hӧffgen † 28.8.16.
Emil Slopianka † 30.8.16.
Karl Klosz † 8.9.16.
Adolf Josefowitz † 7.10.16.
Fridrich Pillath † 20.10.16.
Gustav Dudda † 7.11.16.
Franz Helminger † 13.11.16.
Friedrich Bernatzki † 7.3.17.
Friedrich Bernatzki † 5.4.17.
Fritz Schliewe † 14.6.17.
August Ziadak † 6.7.17.
Wilhelm Hoffmann † 1.8.17.
Rudolf Kittelmann † 12.9.17.
Emil Gudrian † 17.11.17.
August Jeglinski † 20.2.18.
Gustav Trawny † 28.3.18.
Gustav Kutschewski † 10.4.18.
Friedrich Butzek † 10.4.18.
Friedich Potschwadek † 17.4.18.
Gottl. Kwiatkowski † 27.4.18.
Johann Josephowitz † 10.6.18.
Otto Sdrenka † 5.7.18.
Kurt Eitner † 28.8.18.
Otto Buttler † 29.8.18.
Gustav Buttler † 8.10.18.
Gustav Klosz † 24.10.18.
Johann Danelzik † 2.11.18.
Johann Przystawik † 8.3.20.

poniedziałek, 16 stycznia 2017

Uścianek - "sosna generała Trothy"

Rano 30 sierpnia 1914 r. generał Friedrich von Trotha otrzymał rozkaz wymarszu z Muszak w kierunku na Piec. Dowodzona przez niego 1 brygada stoczyła około południa potyczkę pod Ulesiem a następnie zmierzała dalej do Pieca. Przed wieczorem żołnierze dotarli do skrzyżowania dróg  Ulesie, Piec, Wały i Kanwezy, gdzie rozłożyli się na odpoczynek. Niespodziewanie żołnierze niemieccy zaatakowani zostali przez skrywających się nieopodal Rosjan. W wyniku chaotycznego starcia życie stracił generał Trotha. Oprócz niego zginęło 355 żołnierzy i oficerów, w tym: 146 Niemców i 209 Rosjan. Poległych pochowano w pobliżu miejsca śmierci. Trothę pochowano razem z żołnierzami a następnie przeniesiono go do Królewca. 















Uścianek - cmentarz wojenny. Widok archiwalny i współczesny. 

Miejsce śmierci generała upamiętniono przybijając na sonie orła z jego pickelhauby. Blaszany orzełek wisiał jeszcze na sośnie na początku lat trzydziestych. Z inicjatywy szczycieńskiego landrata Posera sosnę obsadzono świerkami a w 1935 r. umieszczono na niej drewniana tablicę z napisem: „Hier ist Generalmajor v. Trotha, Kommandeur der deutschen 1 Infanterie – Brigade am 30. 8. 1914 gefallen”. Znajdujące się w pobliżu leśnictwo Uścianek przemianowano na Trotha. Nie wiadomo natomiast kiedy dokładnie zniknęła „sosna Trothy”. Skrzyżowanie przy którym rosła do dnia dzisiejszego jest nieoficjalnie nazywane imieniem poległego generała Trothy.


Na postawie maszynopisu książki S. Ambroziaka: „Legenda Samsonowa. Dramat w lasach Nidzicy, Wielbarka i Szczytna”. 

sobota, 14 stycznia 2017

Powałczyn - cmentarz ewangelicki

Powałczyn założony został w 15 stycznia 1765 r. na 22 włókach, w miejscu wcześniejszej stanicy myśliwskiej. W 1782 liczył 11 dymów, w 1858 r. były tu 22 dymy i 10,5 włóki areału. 
Pierwszymi osadnikami byli: Krzysztof Piechotka (sołtys), Kazimierz Karpiński, Jakub Kolpek, Tomasz Puziach, Jan Burbulla, Macin Puzicha Jan Juraszik, Michał Rohde, Michał Juraszig i Andrzej Orzissek. Początkowo warunki gospodarowania były tak złe, że nawet siano trzeba było kupować w Polsce. 
30 marca 1861 do Powałczyna przyłączony został Opukiel.
Budynek szkoły został wybudowany w latach osiemdziesiątych XIX w. W 1935 roku został rozbudowany i zmodernizowany.
W styczniu 1945 r. w rejonie Powałczyna toczyły się zacięte walki. Ostatecznie Rosjanie zajęli wieś 25 stycznia.
20 maja 1948 r. oddział UPA zabił w Powałczynie dwóch milicjantów z posterunku w Świętajnie. Wydarzenie to upamiętnia pomnik ustawiony przy południowym krańcu wsi. 
Wieś położona jest na Powałczyńska Strugą. Przed wojną istniejący na tej rzeczce staw pełnił role wiejskiego kąpieliska. Obecnie jest mocno zarośnięty. 




Cmentarz ewangelicki założony został w drugiej połowie XIX w. Zlokalizowany w lesie (pierwotnie na skraju lasu) ok. 1,2 km na południowy-wschód od wsi, nieopodal jeziora Nożyce. 









wtorek, 10 stycznia 2017

Jeden pomnik – dwie miejscowości. Z historii leleskiego pomnika.


W 1931 r. wzniesiono w Leleszkach ciekawy pomnik, który upamiętniał trzy ważne dla wsi wydarzenia: 550 rocznicę założenia wsi, I wojnę światową i jej pochodzące z Leleszek ofiary oraz plebiscyt. Głaz wykorzystany do budowy pomnika został wyciągnięty zimą przy 30 stopniowym mrozie z jeziora Leleskiego przez miejscowych strażaków pod kierownictwem kowala Gustava Kerstana. Do wyciągnięcia go z wody użyto specjalnych kołowrotków i 8 koni. Kamień ważył ponad 3,5 tony. Obróbki głazu podjął się kamieniarz z Jedwabna. Koszty budowy pomnika sfinansowali mieszkańcy Leleszek z dobrowolnych składek. Pomnik ustawiono w centrum wsi na placu przed starą szkołą. Na przedniej stronie wymieniono dziewiętnastu mieszkańców gminy poległych w trakcie I wojny światowej. Byli to: August Kerstan, Wilhelm Kerstan, Karl Lenski, Emil Wetklo, Joseph Piontek, Gustav Gerke, Gottlieb Hincha, Joseph Bönke, Karl Polloschek, Gottlieb Nikutta, Gustav Merkel, Gustav Kopania, Emil Krzykowski, Friedrich Polloschek, Gustav Sagromski, Johann Puziach, Emil Radek, Viktor Böhnke i Joseph Zentara.

Od zachodniej strony na pomniku znajdowała się inskrypcja upamiętniająca 550 rocznicę założenia Leleszek. 
„550 Jahre deutsches Ordensdorf Lehlesken”.
Na stronie wschodniej widniała następująca poświęcona plebiscytowi inskrypcja: 
"Volksabstimmung am 11. Juli 1920 
für Deutschland 294  für Polen 4
Wir bleiben deutsch!"
Po wojnie pomnik został przewrócony. Latem uzyskałem informację, że pod koniec lat sześćdziesiątych pomnik ten wywieziono w nieznanym kierunku. Według mieszkańców Leleszek, z którymi rozmawiałem, zabrano go do „szkółki”, czyli do ówczesnej Wyższej Szkoły Oficerskiej w Szczytnie. Pomyślałem, że może głaz stojący przed WSPol to obrobiony pomnik z Leleszek. Jednak porównanie kształtów obu głazów to wykluczyło. Wtedy wydawało mi się, że nic więcej w sprawie tego pomnika nie da się ustalić. Jednak pod koniec ubiegłego roku uzyskałem nowe informacje o innym pomniku, którego historia była do tej pory niejasna. Mianowicie chodzi o pomnik upamiętniający poległych milicjantów w Powałczynie. Ogrodzenie, tabliczka i nawet sam głaz miały zostać zabrane z cmentarza ewangelickiego w Szczytnie. O ile dwa pierwsze elementy pasowały to głaz raczej nie mógł być zabrany z cmentarza. Jego kształt i podstawa z granitowej kostki świadczyły o tym, że był to pierwotnie jakiś niemiecki pomnik. Już wcześniej pojawiła się teoria, że był to pomnik upamiętniający poległych w trakcie I wojny światowej mieszkańców Powałczyna. Brakowało jednak w źródłach informacji o takim pomniku. Ktoś inny sugerował, że mógł być to pomnik I-wojenny przetransportowany z pobliskiego Marksewa. Te nowe informacje skłoniły mnie do ponownego przyjrzenia się temu pomnikowi. Najpierw obejrzałem wykonane przez siebie zdjęcia. Tym razem od razu skojarzyłem jego kształt z pomnikiem z Leleszek. Leleski trop potwierdzała też informacja o zabraniu pomnika z Leleszek przez milicjantów ze szkoły oficerskiej. Na jednym z archiwalnych zdjęć widać, że głaz z pomnika w Leleszkach miał z jednej strony u podstawy spory ubytek. Na wykonanych wcześniej zdjęciach nie byłem w stanie tego porównać. Konieczne były ponowne oględziny pomnika. Wybrałem się na nie z Hubertem Jasionowskim tuż przed Nowym Rokiem. Okazało się, że widoczny na archiwalnym zdjęciu ubytek został załatany betonem. Oględziny jednoznacznie wykazały że powałczyński pomnik to wcześniejszy pomnik z Leleszek. Zeszlifowano z niego tylko niemieckie napisy. 
Co do nowej funkcji tego pomnika, to pamiętnia on śmierć dwóch milicjantów z posterunku w Świętajnie, którzy 20 maja 1948 r. zabici zostali przez partyzantów Ukraińskiej Powstańczej Armii. Milicjanci wracając od dziewczyny z koloni Powałczyna natknęli się na odział UPA dowodzony przez  Michała Semaszyna (vel Semarzyna) ps. Tucza. 



















WIECZNA CHWAŁA BOHATERSKIM MILICJANTOM
KTÓRZY PADLI DNIA 20.V.1948 (obecnie data zdrapana) ROKU
POD POWAŁCZYNEM POW. SZCZYTNO W WALCE
Z BANDAMI FASZYSTOWSKIEGO PODZIEMIA 
KPR. CICHOCKI RYSZARD S. FRANCISZKA UR. 5.V.1927 r. (w materiałach biograficznych podaje się, że urodził się w 1929 r.)
KPR. DEREŃCZUK STANISŁAW s. JANA UR. 25.V.1927 r. 
CZEŚĆ ICH PAMIĘCI
SPOŁECZEŃSTWO GROMADY ŚWIĘTAJNO
(Data ustawienia pomnika nieczytelna)



Źródło zdjęć archiwalnych: Der Kreis Ortelsburg in Bild, 1981 r.

wtorek, 3 stycznia 2017

Targowo - pomnik

Targowo – głaz z pomnika upamiętniającego mieszkańców wsi  poległych w trakcie I wojny światowej. Niedawno napisałem, że głaz ten po odkopaniu kilka lat temu został ponownie zasypany. Okazało się jednak, że nie został zakopany. Pomnik wojenny w Targowie odsłonięty został w 1933 r. 





niedziela, 1 stycznia 2017

Zimna Woda (Jeleniowo Małe) - cmentarz ewangelicki

Zimna Woda istniała już ok. 1800 r. W 1858 r. wieś obejmowała 3 włóki, 5 morgów i 8 chałup. W 1939 r. liczyła 40 mieszkańców. Gmina baptystów w Świętajnie utrzymywała tu swoją placówkę kaznodziejską.

Cmentarz położony pierwotnie w polach, obecnie na skraju lasu, ok. 150 m na północny-wschód od wsi. Powierzchnia ok. 7,7 a.


Hier ruhet unser geliebter Vater
Joh. Latza geb. 24.8.1829 gest. 20.8.1899