środa, 26 lipca 2017

O pochodzeniu nazwy "Szczytno"

Polska nazwa Szczytna wywodzi się od nazwy jezior. Osadnicy polscy z Bartnej Strony nazwali tutejsze jeziora Sciten. Około 1464 r. Johannes Plago, kronikarz warmiński, wymieniając szczycieńskie jeziora używa nazw: Sciten major i Sciten minor, czyli Szczytno Większe i Szczytno Mniejsze. "Sciten" w języku pruskim oznacza tarczę, obronę. Co ciekawe w języku staropolskim słowo "Szczyt" również oznacza tarczę, obronę. Także pruska nazwa jezior była dla pierwszych osadników z Mazowsza w pełni zrozumiała. Obecne nazwy szczycieńskich jezior nawiązują do tradycji niemieckiej. 
Zazwyczaj przyjmuje się, że nazwa "Szczytno" pochodzi od słowa „Scithno”, oznaczającego szczyt, na którym miało znajdować się grodzisko, w miejscu którego zbudowano później zamek. Mniej popularna hipoteza mówi, że nawa Szczytno pochodzi od słowa „Skiten” będącego pruską/galindzką nazwą szczycieńskich jezior. Bardziej prawdopodobna wydaje mi się hipoteza o pruskim pochodzeniu nazwy Szczytno. Jakby nie patrzył, to ciężko się w miejscu zamku doszukać wzniesienia ze szczytem, od którego mogłaby pochodzić nazwa „Szczytno”. Dodać można, że prusko/polska nazwa Szczytno pojawiała się w dokumentach już w średniowieczu. Jest wielce prawdopodobne, że mazowieccy osadnicy używali nazwy, którą przejęli od miejscowej, nielicznej pruskiej ludności. 


Przykryte dachem resztki wzniesionego w latach 1370 - 1380 krzyżackiego zamku. 


Jezioro Domowe Małe. Jego obecna nazwa jest tłumaczeniem nazwy niemieckiej (Haussee). Polska tradycyjna nazwa tego jeziora powinna brzmieć "Szczytno Małe".


Jezioro Długie, potocznie nazywane Jeziorem Domowym Dużym. Niemiecka nazwa to Großen Haussee. Według starszej tradycji jezioro to powinno nazywać się Szczytno Duże. 

Niemiecka nazwa miasta - "Ortelsburg" wywodzi się od nazwy zamku - "Ortolfsburg", nadanej mu na cześć wielkiego szpitalnika i komtura elbląskiego Ortolfa z Trewiru, który zainicjował około 1350 r. budowę zamku ziemno-drewnianego, następnie zamku murowanego i który 24 listopada 1360 roku dokonał lokacji Bartnej Strony. 

środa, 19 lipca 2017

Nadrowo

Nadrowo założone zostało przez Prusa o imieniu Nadrowe. W latach trzydziestych lub czterdziestych XIV w. Nadrowe wraz z bratem Waplem otrzymał w okolicach Olsztynka dobra liczące 120 łanów (Waplewo 80 i Nadrowo 40). Nadrowo oficjalnie powstało w  1374 r.  i było majątkiem rycerskim a później szlacheckim. W drugiej połowie XIX w. wzniesiono tu pałac, który został spalony przez żołnierzy sowieckich po 1945 r. 


28 sierpnia 1914 r. na koloni Nadrowa zatrzymał się wraz ze swoim sztabem generał Samsonow, wówczas już praktycznie przegrany dowódca armii rosyjskiej w bitwie pod Tannenbergiem. Powyższe zdjęcie wykonane zostało 15 maja 1934 r. w trakcie objazdu po miejscach związanych z bitwą i prawdopodobnie przedstawia zabudowania, w których zatrzymał się Samsonow. Niemieccy żołnierze zwiedzali te miejsca w towarzystwie Aleksandra Noskova,  byłego carskiego generała i prawdopodobne sowieckiego szpiega. Noskov zbierał wówczas materiały do książki o Samsonowie i bitwie pod Tannenbergiem. Opublikował ją jeszcze w tym samym roku. 


sobota, 15 lipca 2017

Szczycieńska Pozycja Leśna

Szczycieńska Pozycja Leśna - czyli o potrzebie powstania pewnej ścieżki rowerowej

Szczycieńska Pozycja Leśna to jedna z niewielu rzeczy mogących zainteresować turystów w powiecie szczycieńskim. Uważam, że powinna powstać ścieżka rowerowa zaczynająca się w Sasku Wielkim, przy wieży  piechoty dla broni ręcznej i maszynowej i kończąca się przy jeziorze Wałpusz, przy leśniczówce Wykno obok małego cmentarza z I wojny światowej. Po trasie powinno przygotować się do zwiedzania najciekawsze elementy umocnień. Warto byłoby uwzględnić Młyńsko z pamiątkowym głazem, z historią młyna i miejscowym systemem fortyfikacji. 

Fragment mapy z 1910 r. 

Szczycieńska Pozycja Leśna była częścią wschodnich fortyfikacji państwa niemieckiego. Według niemieckich założeń z końca XIX w. rozstrzygnięcie w przyszłej wojnie miało się dokonać na zachodzie Europy. Dlatego przewidziano, że wschodnich krańców państwa będą bronić stosunkowo niewielkie siły. By je wesprzeć, postanowiono wybudować system fortyfikacji wykorzystujących warunki naturalne (jeziora, rzeki i lasy) i będących w stanie zatrzymać rosyjską kawalerię. Jako pierwsza wzniesiona została w latach 1899-1900 pozycja Jezior Mazurskich, w której centrum znajdowała się istniejąca już wcześniej twierdza Boyen. 
Następnie postanowiono wzmocnić tę pozycję budując kolejną linię umocnień, nazwaną Szczycieńską Pozycją Leśną. Budowę rozpoczęto w latach 1900-1902. Jeszcze w 1900 r. w Sasku Wielkim wzniesiono betonową wieżę piechoty dla broni ręcznej i maszynowej. W latach 1903-1904 rozpoczęła się budowa fortyfikacji na odcinku jeziora Wałpusz i jeziora Zyzdrój. Wówczas to w okolicach Młyńska i Jeziora Wałpusz wzniesiono kilkanaście blokhauzów (ceglanych wież). W kolejnych latach wzniesiono baraki dla żołnierzy i dzieła piechoty. W 1908 r. na rzece Sawicy, w pobliżu jeziora Szoby Małe wybudowano śluzę, która w razie zagrodzenia miała umożliwić zalanie sporego obszaru. Ważniejsze obiekty posiadały łączność telefoniczną i telegraficzną.  
Na całej S.P.L. (od Sasku Wielkiego po Ruciane)  znajdowało się 44 drewniane i 36 murowanych dwukondygnacyjnych blokhazów, wyposażonych w broń ręczną i maszynową. Stanowiska te uzupełnione były zasiekami. S.P.L. w sierpniu 1914 r. nie odegrała żadnej roli, została przez Niemców opuszczona i zajęta bez walki przez 2 Armię dowodzoną przez generała Samsonowa.  
Kolejna rozbudowa S.P.L. miała miejsce w latach 1927-1928. Wówczas to rozebrano zachowane blokhauzy, a na ich miejsce wzniesiono żelbetonowe schrony bierne przeznaczone dla 8 lub 16 żołnierzy. 
W latach trzydziestych w okolicy Szczytna wzniesiono szereg szop służących do składowania sprzętu i uzbrojenia. 
Kolejna rozbudowa pozycji ruszyła w 1939 r. Wówczas przy głównych drogach wokół Szczytna wzniesiono kilka schronów bojowych dla broni maszynowej, potocznie nazywanych „Heinrichami”. S.P.L. przedłużona została w kierunku Warchał i Burdąga. Drogi zabezpieczały również szlabany i zapory przeciwpancerne. W 1939 r. pozycja składała się z 67 obiektów. 
Ostatnia rozbudowa miała miejsce w 1944 r. Wówczas S.P.L. połączona została z Pozycją Olsztynecką. Do dzisiejszego dnia zachowało się w lasach wiele betonowych stanowisk dla karabinu maszynowego. Są to wkopane w ziemię schrony dla pojedynczego żołnierza popularnie nazywane „garnkami Kocha”. Na południe i wschód od Szczytna wykopano rów przeciwczołgowy o głębokości 3,5 m oraz liczne rowy strzeleckie. W okolicach Spychowa i Powałczyna wzniesiono schrony bierne pełniące rolę stanowisk dowodzenia na szczeblu kompanii i batalionu. W styczniu 1945 r. wojska niemieckie opuściły Szczycieńską Pozycję Leśną bez większych walk. Po II wojnie światowej rozebrano zachowane jeszcze ceglane blokhauzy. Natomiast większość obiektów z lat dwudziestych, trzydziestych i czterdziestych zachowała się do naszych czasów. 
Dodać można, że w obrębie Szczycieńskiej Pozycji Leśnej, na południe od Szczytna, pomiędzy Rudką a Siódmakiem, znajduje się system strzelnic do broni krótkiej i długiej. Po 1989 r. strzelnice zostały opuszczone i zamknięte. Obecnie popadają w ruinę. Mało kto wie, że ich początki sięgają końca XIX w. Już wtedy obok strzelnic istniała tu kantyna leśna. Stopniowo system strzelnic był rozbudowywany i unowocześniany. Oprócz strzelnic i kantyny znajdowało się tu kilka budynków, po których zostały tylko fundamenty. Na terenie strzelnic przed 1910 r. postawiano pomnik upamiętniający szczycieńskich strzelców poległych w Afryce. Po II wojnie światowej pomnik został rozbity, a głaz z zachowanymi inskrypcjami zabrany na prywatną posesje w Szczytnie, gdzie do dzisiejszego dnia się znajduje. 
Więcej: Adam Płoski, Niemieckie fortyfikacje Szczycieńskiej Pozycji Leśnej na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, Rocznik Mazurski, tom XI/2007, s. 104-125.

Mimo wszystko polecam też opracowanie: Waldemar Ostrowski, Obiekty obronne "Szczycieńskiej Pozycji Leśnej" na terenie Nadleśnictwa Spychowo, Spychowo 2014. Szkoda tylko, że autor nie widzi potrzeby podania źródeł pochodzenia archiwalnych fotografii. 

Opublikowane poniżej zdjęcia przedstawiają dwa schrony znajdujące się w pobliżu jeziora Wałpusz nad rzeką Wałpuszą, oraz fragment rowu przeciwczołgowego




Czyżby pozostałości po blokhauzie znajdującym się w pobliżu jeziora i mostku na Wałpuszy?







piątek, 14 lipca 2017

Krótka historia pamiątkowego głazu z Młyńska

30 sierpnia rosyjska artyleria ostrzelała Szczytno. Jej działa ustawione były na pagórkach pod Lemanami i przy drodze Szczytno-Olszyny. 3 dni wcześniej, 27 siepania, wycofujące się ze Szczytna oddziały korpusu generała Błagowieszczańskiego podpaliły miasto. Spłonęła ulica Rynkowa, browar Daumów i plebania katolicka. Resztę zniszczeń dopełniły spadające na miasto pociski artyleryjskie. Po wywołanym przez Rosjan pożarze i ostrzale Szczytno było zrujnowane. Ruiny ciągnęły się od obecnego budynku Zespołu Szkół nr 2  (wówczas Kgl. Lehrerseminar) po browar i kościół katolicki. Zniszczonych zostało 160 domów i ponad 300 zabudowań gospodarczych. 
Zniszczenia wojenne udokumentowane zostały na dziesiątkach czy nawet setkach pocztówek. Jednak zgodnie z ówczesną modą na upamiętnianie ważniejszych wydarzeń zniszczenie miasta przez rosyjską artylerię upamiętniono jeszcze w inny sposób. W miejscu, w którym stały rosyjskie działa, ustawiono, prawdopodobnie w latach dwudziestych granitowy głaz z inskrypcją:
"1914 Von dieser Stelle wurde Ortelsburg durch die Russen in Brand geschossen".
Z tego miejsca w 1914 r. Rosjanie ostrzelali Szczytno. 


Po wojnie głaz został przewrócony napisami do dołu i zapomniany.


3 sierpnia 2016 r. głaz został rozpoznany i odwrócony napisami do góry.


31 sierpnia głaz został skradziony. 14 września wiadomość o zniknięciu głazu podana została do publicznej wiadomości. Miał on wówczas swoje 5 minut w mediach. 
21 września 2016 r. odnalazł się w niewyjaśnionych do dzisiejszego dnia okolicznościach.


12 lipca 2017 głaz został ustawiony na cokole. 

środa, 12 lipca 2017

Olsztynek - cmentarz wojenny

Pobitewny cmentarz położony w lesie w pobliżu leśniczówki Jagiełłek. Miejsce spoczynku 37 żołnierzy armii niemieckiej i 307 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w dniach 28 i 29 sierpnia 1914 r. Cmentarz odnowiono w 2000 r.







poniedziałek, 10 lipca 2017

Waplewo

Waplewo założone zostało przez Prusa Wapla.  W latach trzydziestych lub czterdziestych XIV w. Wapel wraz z bratem Nadrowe otrzymał w okolicach Olsztynka dobra liczące 120 łanów (Waplewo 80 i Nadrowo 40). W XV-XVI w. Waplewo należało do Golińskich i Szymanowskich. W 1579 r. obszar wsi wynosił 80 włók. Gospodarowało na nim 21 chłopów. W XVII w. Waplewo należało do rodziny Finckensteinów.
Kościół katolicki istniał tu przed 1525 r. W 1870 r, grożący zawaleniem drewniany kościół rozebrano i w latach 1870-1872 wzniesiono nową świątynię.





"Hiller Brücke". Nieistniejący już most na rzece Marózce to centralne miejsce w toczonej 28 sierpnia 1914 r. przez wojska niemieckie i rosyjskie bitwie. Pod Waplewem to Niemcy ponieśli klęskę. Jeden z obowiązkowych punktów w trakcie wycieczek śladami bitwy pod Tannenbergiem.


Cmentarz wojenny. Pochowano tu 433 niemieckich i 205 rosyjskich żołnierzy, którzy polegli 28 sierpnia 1914 r. w przegranej przez Niemców bitwie toczącej się pomiędzy Waplewem a jeziorem Mielno. Cmentarz oficjalnie otwarto 21 września 1919 r. 















Jeden z dwóch nagrobków z danymi poległych żołnierzy na tym cmentarzu znajduje się na grobie Maxa Junga, asystenta pocztowego ze Spychowa.