Szczytno - Rynek

Ortelsburg Ostpr. Markt m. Rathaus.

Kunstverlag Hermann Lukowski, Breslau II, Brunenstr. 4.

Po lewej stronie widoczny jest szyld sklepu żydowskiego kupca Hermanna Gotthilfa, o którym więcej pisałam tu: Herman Gotthilf i Leo Echt, Ortelsburg.

Szczytno - M. Goldschmidt i A. Parschau

Niedawno opublikowałem zdjęcie przedstawiające witrynę sklepu żydowskiego kupca Maxa Goldschmidta. Nie zwróciłem wówczas uwagi na to, że zdjęcie to zostało wykonane kilka lat wcześniej, zanim w 1933 roku wysłano je jako pocztówkę.

Warto zauważyć, że jeszcze przed zmianą nazwy ulicy z Markt na Adolf-Hitler-Platz, Otto Trempenau wymienił widoczny przed wejściem do jego zakładu reklamowy zegar — okrągły zegar został zastąpiony kwadratowym.

A. Parschau przejął sklep M. Goldschmidta jeszcze przed zmianą nazwy ulicy. Natomiast państwo Goldschmidtowie wyjechali do Berlina. Dzięki komentarzom pod wspomnianym zdjęciem udało się uzupełnić informacje na ich temat. Max Goldschmidt urodził się 4 sierpnia 1882 roku. Został zamordowany 10 listopada 1941 roku w Kownie. Jego żoną była Dora z domu Markus, która również zginęła w Kownie. 

Szczytno. Rynek. Lata 20. XX w. Max Goldschmidt. 

Szczytno. Rynek. Przełom lat 20./30. XX w. A. Parschau.

Szczytno. Rynek. Lata 30. XX w. A. Parschau.

1. Szczytno - Max Goldschmidt.

Szczytno - Max Goldschmidt

Interesująca fotografia przedstawia nieistniejącą dziś kamienicę przy Rynku (obecnie ul. Odrodzenia), a w momencie wysłania zdjęcia przy Placu Adolfa Hitlera, położoną blisko głównego skrzyżowania — patrząc w stronę ratusza, znajdowała się po prawej stronie. Kamienica ta została zniszczona w 1945 roku, a obecnie w jej miejscu stoi blok mieszkalny.

Zdjęcie pozwala nam dobrze przyjrzeć się witrynom sklepów i zakładów. Na parterze znajdują się lokale Maxa Goldschmidta, Otto Trempenaua i Bruno Kocha. Na piętrze działała Ortelsburger Verlagsdruckerei.

O O. Trempenau i B. Kochu nie będę tu pisał — odsyłam do swojej książki: Dawne Szczytno w stu ilustrowanych opowieściach, Dąbrówno 2024.

Max Goldschmidt był żydowskim kupcem, handlującym konfekcją. Niezbyt często reklamował się w prasie. Po 1933 roku jego lokal przejął aryjski kupiec Arno Parschau. Jednak jeszcze w 1935 roku do spółki z Maxem przystąpił Julius Goldschmidt. Prawdopodobnie Max był następcą Mera Goldschmidta, działającego w Szczytnie od 1910 roku.

Kontrola w sklepie żydowskiego kupca - Samuela Mendla

W latach 1919–1921 w Szczytnie nastroje antyżydowskie utrzymywały się wśród biedoty oraz zwolenników socjalistów. Dochodziło do drobnych rozruchów, wzywano do bojkotu sklepów żydowskich, a na ich witrynach malowano hasła. Zdarzały się również przypadki zabierania towaru bez uiszczenia zapłaty. Działająca w mieście w 1919 roku Rada Żołnierska prowadziła kontrole cen w sklepach należących do Żydów. 

Wydaje się, że miejscowe środowiska prawicowo-nacjonalistyczne — w dużej mierze dawne elity — Żydów nie atakowały, a wręcz przeciwnie, czasem ich broniły. Szczycieński starosta, Wiktor von Poser, traktował Żydów jako wiernych obywateli Niemiec — i bez wątpienia nimi byli. Zmienił zdanie dopiero po przystąpieniu do nazistów, ale to już późniejsza historia.

Kupcy żydowscy, podobnie jak inni przedsiębiorcy w trudnym okresie wojennym i powojennym, z pewnością kombinowali i próbowali obchodzić obowiązujące przepisy. Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić, czy to ludność zaczęła sama ich obwiniać o różne nadużycia i czynić z nich kozła ofiarnego, czy może za tymi nastrojami stali działacze socjalistyczni. W materiale opublikowanym przez Radę Żołnierską w jednym ze styczniowych numerów Ortelsburger Zeitung, w którym krytykowano Niemiecką Partię Demokratyczną, pojawiły się wyraźne akcenty ekonomicznego antysemityzmu.

Poniżej przedstawiam raport z kontroli najbardziej znanego szczycieńskiego żydowskiego kupca handlującego konfekcją — Samuela Mendla.

O samym Samuelu Mendlu nie będę się tu rozpisywał. Odsyłam do mojej książki: Dawne Szczytno w stu ilustrowanych opowieściach, Dąbrówno 2024.

Ortelsburg - Marktplatz.

Stengel & Co. G. m. b. H., Dresden.

Po lewej stronie znajduje się sklep Samuela Mendla, który stał przy głównym skrzyżowaniu.

Raport komisji kontroli cen w sprawie firmy S. Mendel.

We wszystkich skontrolowanych przypadkach przeprowadzono kontrolę sprzedawców przez komisję kontroli cen Rady Robotniczo-Żołnierskiej. Choć w kilku przypadkach stwierdzono niewielkie przekroczenia cen, w żadnym wypadku nie doszło do takiej ich zawyżki, która uzasadniałaby oskarżenie o lichwę cenową. Kontrole były utrudnione z powodu braku wyraźnego oznaczenia towarów w wielu firmach. W związku z tym właściciele zostali zobowiązani do czytelnego i dokładnego oznaczania każdego artykułu, z podaniem dostawcy, daty dostawy, numeru faktury, rodzaju towaru, ceny zakupu i sprzedaży. Firma S. Mendel nie zastosowała się do tych zaleceń, przez co kontrola w tym sklepie napotkała szczególne trudności. W rezultacie działalność sklepu została tymczasowo zawieszona, aż do momentu zapewnienia przejrzystej dokumentacji. W poniedziałek, 13 stycznia, w obecności przedstawiciela Prowincjonalnej Komisji Cenowej, przeprowadzono kolejną kontrolę magazynu. Stwierdzono dalsze niedociągnięcia w oznakowaniu, co potwierdziło zasadność wcześniejszego zamknięcia sklepu. Choć wykryto niewielkie przekroczenia cen, inne towary sprzedawano poniżej kosztów zakupu, co wyklucza zarzuty o lichwę cenową wobec firmy. Właściciel, pan Mendel, zobowiązał się w ciągu 14 dni wprowadzić poprawne oznaczenia i usunąć uchybienia. W tym czasie sprzedaż będzie prowadzona podczas kontroli komisji cenowej. Pan Mendel przyznał również, że czasami faworyzował stałych klientów przy sprzedaży deficytowych towarów, ale zapewnił, że kierował się interesem ogółu. Zgodnie z informacjami personelu sprzedażowego, wszystkie towary przechowywane wcześniej poza sklepem zostały do niego zwrócone.

Styczeń 1919 roku. 

Samuelem Gorfinkel

Przed laty znajomy znalazł w okolicach Wielbarka niewielki fragment pokrywki dzwonka rowerowego i postanowił go wyrzucić na złom. Pozwolił mi jednak go zabrać. Kawałek ten był tak mały, że nie można było odczytać całego, znajdującego się na nim nazwiska — jedynie zachowana końcówka „urg” oraz miejsce znalezienia sugerowały, że dzwonek pochodził ze Szczytna (Ortelsburg). Wkrótce udało się ustalić, że za końcówką nazwiska „rfinkiel” kryje się prawdopodobnie Gorfinkel. 

Z czasem do zbiorówMieczysława Rawskiego i moich zaczęły trafiać pamiątki związane z żydowskim kupcem Samuelem Gorfinkelem, który handlował w Szczytnie, między innymi rowerami.

Samuel Gorfinkel prowadził działalność w Szczytnie, przy Rynku (obecnie ul. Odrodzenia). Urodził się w 1868 roku w Żelaźnie, w powiecie ostródzkim. Jego żoną była urodzona 17 marca 1869 roku Henrietta z domu Feibel. Mieli jedną córkę — Ernę Ladendorff. Henrietta Gorfinkel zginęła w wieku 73 lat, 29 października 1942 roku, w getcie Theresienstadt, znajdującym się na terenie Protektoratu Czech i Moraw. 21 lutego 1943 roku, w tym samym miejscu, życie zakończył także jej mąż. Przed przeniesieniem się do Szczytna Samuel Gorfinkel mieszkał w Działdowie. Założony przez niego w 1894 roku sklep początkowo mieścił się pod adresem ul. Rynkowa 19, a w okresie międzywojennym — kolejno pod adresami Rynek 25 i Adolf Hitler Platz 37. Sklep oferował szeroki asortyment: wózki dla lalek, pralki, wyżymaczki, wanny, łyżwy, wyroby z żelaza, wapno oraz amunicję myśliwską. Gorfinkel handlował również rowerami firmy Brennabor (od 1898 roku). Po I wojnie światowej, aż do jej końca, był przewodniczącym zgromadzenia przedstawicieli gminy synagogalnej. Samuel Gorfinkel przebywał w Szczytnie jeszcze pod koniec 1938 roku. W kwietniu tego samego roku jego sklep prowadził już Heinrich Pikart.

Znam wiele ogłoszeń prasowych Samuela Gorfinkela dotyczących sprzedaży rowerów, jednak do tej pory nie widzialem całej pokrywki dzwonka rowerowego pochodzącego z jego sklepu. Co ciekawe, Szczytno obfituje w tego typu pamiątki związane z rowerami.

Ten kawałek pokrywki dzwonka rowerowego jest więc nie tylko pamiątką po dawnym handlu rowerami, ale również śladem nieistniejącego już świata żydowskich kupców działających w przedwojennym Szczytnie.

Korespondencja firmowa ze zbiorów M. Rawskiego.

Korespondencja firmowa ze zbiorów M. Rawskiego.

Isaak Schneider

 Isaak Schneider, żydowski kupiec i sprzedawca towarów kolonialnych, zarejestrował swoją firmę w Szczytnie w listopadzie 1907 roku. W 1910 roku odkupił za 6000 marek posiadłość położoną przy Neidenburgstrasse od innego żydowskiego kupca, Dawida Littwacka. W 1914 roku prowadził sklep pod adresem Kaiserstrasse 6, a w latach 20. pod adresem Kaiserstrasse 3. Później właścicielem sklepu został jego syn, Willy Schneider. Na początku lat trzydziestych Isaak Schneider musiał przeprowadzić sądową licytację swojego majątku. Powodem był konflikt z synem, który odmówił wypłacenia ojcu dożywocia.

Johanna Hirschweh

Osoby często odwiedzające stare cmentarze wiedzą, że kamień zachowuje się różnie, w różnych temperaturach. Czasem inskrypcje mogą być zupełnie nieczytelne, a innym razem na tym samym kamieniu są bardzo wyraźne. 

Wczoraj wykonałem kilka zdjęć na cmentarzu żydowskim w Szczytnie. Warunki były słabe i zdjęcia wyszły kiepskie. Za wyjątkiem jednego. Wcześniej już fotografowana przeze mnie macewa była tym razem wyjątkowo dobrze czytelna. Co ciekawe, wydaje mi się, że nie ma jej w spisie macew z cmentarza żydowskiego w Szczytnie.

Johanna Hirschweh geb. Flatau 
październik 1838 - 24 grudzień 1883 r. 

Johanna pochodziła z Pasymia. Była żoną znanego kupca pasymskiego 

Hermann Freymann

Freymann Hermann (1790 - 1848).

W 1855 r. w Szczytnie mieszkał kupiec Raphael Freymann.
Kupiec Raphael Freymann był do 1869 r. w zarządzie gminy żydowskiej w Szczytnie. 
Pod koniec XIX w. Amelie Freymann opublikowała ogłoszenie, w którym oferowała w Szczytnie części do zegarków.
Na szczycieńskim kirkucie zachowały się również macewy Marie Freyman i Moritza Freymanna (22 May 1854 - 23 April 1890).
W Szczytnie mieszkali też Żydzi o nazwisku Freimann, między innymi w połowie XIX w. wdowa po oberżyście Joachimie - Maria Freiman. 

Israel Aronson

Israel Aronson (15 July 1779 - 10 March 1833)

O Israelu Aronsonie brak jak na razie wiadomości. Jego macewa jest drugą pod względem wieku macewą zachowaną na szczycieńskim kirkucie. Starsza jest tylko macewa Eske Itziga z 1827 roku.

W 1828 roku w Szczytnie D. Aronson przekazał 30 talarów na utrzymanie nauczyciela - Judy Davidsohna. 

W 1847 roku wśród założycieli szczycieńskiej gminy żydowskiej była wdowa Hulda Aronson. 

Fot. Hubert Jasinowski. 

Samuel Guttfeld

Znajdujący się przy ulicy Marktstrasse 66 (obecnie skrzyżowanie ulicy Odrodzenia z ulicą 1 Maja) sklep związany był aż z trzema żydowskimi rodzinami. Jego pierwszym, znanym nam właścicielem był Samuel Guttfeld, następnie prowadził go J. Ascher, po którym w 1897 roku interes przejął Robert Neumann.

S. Guttfeld urodził się 17 stycznia 1846 roku, zmarł 5 listopada 1879 roku. Na szczycieńskim cmentarzu żydowskim zachował się jego nagrobek, w formie złamanej kolumny.

Koperta ze zbiorów M. Rawskiego. 

Marcus Reichmann

Marcus Reichmann (lipiec 1806 - marzec 1870) był kupcem w Księżym Lasku. Działalność kupiecką Reichmann zakończył oficjalnie we wrześniu 1868 r. Działalność po nim (sklep tekstylny) przejęła córka Rosalie Hochstein. Rosalie była od 10 marca 1853 r. żoną Magnusa Hochsteina, kupca tekstylnego z Rozóg. 

Marcus Reichmann aktywnie działał w gminie żydowskiej w Szczytnie. Na szczycienskim kirkucie zachowała się jego macewa. 

Guttfeld, Ascher i Neumann

Znajdujący się przy ulicy Marktstrasse 66 (obecnie skrzyżowanie ulicy Odrodzenia z ulicą 1 Maja) sklep związany był aż z trzema żydowskimi rodzinami. Jego pierwszym, znanym nam właścicielem był Samuel Guttfeld, następnie prowadził go J. Ascher, po którym w 1897 roku interes przejął Robert Neumann.

S. Guttfeld urodził się 17 stycznia 1846 roku, zmarł 5 listopada 1879 roku. Na szczycieńskim cmentarzu żydowskim zachował się jego nagrobek, w formie złamanej kolumny.

J. Ascher handlował ubraniami. Jego sklep znajdował się przy ulicy Marktstrasse 66, przy głównym skrzyżowaniu (obecnie skrzyżowanie ulicy Odrodzenia z ulicą 1 Maja).

R. Neumann początkowo, chyba obok ubrań, handlował rowerami i maszynami do szycia. W 1899 r. reklamował w szczycieńskim urzędowym tygodniku powiatowym rowery produkowane w znanej szczecińskiej fabryce Stoewera. W 1898 roku Robert Neumann ożenił się z Toni Montulski.  W 1935 r. jego sklep był już własnością niemieckiego kupca Hansa Henniga.

O rodzinie Hirschbergów

Na szczycieńskim cmentarzu żydowskim zachowały się macewy należące do zmarłych kobiet z rodziny Hirschbergów. 

Golde Hirschberg (1843 – 1866)  
Rachel Hirschberg z domu Aronson (1816 – 1868). 
Najprawdopodobniej Rachela była żoną Arona Hirschberga i matką Golde i Juliusa. 

Aron Hirschberg był jednym z założycieli szczycieńskiej gminy żydowskiej w 1847 roku. Prowadził sklep przy ulicy Rastenburgerstrasse (obecnie ul. 1 Maja), w którym handlował materiałami i ubraniami. W grudniu 1849 roku jego sklep został okradziony, a straty wyniosły około 900 talarów. Za wskazanie sprawcy kradzieży wyznaczono nagrodę w wysokości 25 talarów.

Oprócz handlu A. Hirschberg zajmował się także organizacją transportu zboża ze Szczytna do Królewca. W 1860 roku zbankrutował, a w lipcu odbyła się aukcja towarów z jego sklepu. Rok wcześniej zamieścił w tygodniku urzędowym ogłoszenie, w którym wzywał swoich dłużników do spłaty zobowiązań do 1 lutego.

8 maja 1860 roku Julius Hirschberg ogłosił, że firmę swojego ojca Arona będzie dalej prowadził pod nazwą „Julius Hirschberg & Comp.” Oficjalnie firma zaczęła działalność 15 maja 1860 roku. 

Cmentarz żydowski w Szczytne

Wielbark - cmentarz wojenny